लेख - गुरुगोविंद सिंग : त्यांचे जीवन व कार्य -

गुरुगोविंद सिंग हे शीख धर्माचे दहावे व अंतिम गुरु होते. त्यांचा जन्म पौष शुक्ल सप्तमीचे दिवशी (२२ डिसेंबर १६६६ रोजी) पाटना साहिब, बिहार येथे...

गुरुगोविंद सिंग हे शीख धर्माचे दहावे व अंतिम गुरु होते. त्यांचा जन्म पौष शुक्ल सप्तमीचे दिवशी (२२ डिसेंबर १६६६ रोजी) पाटना साहिब, बिहार येथे झाला. शीख धर्माच्या परंपरेनुसार पौष शुक्ल सप्तमी या दिवशी गुरुगोविंद सिंग यांचा जन्मदिवस प्रकाश पर्व म्हणून साजरा केला जातो. त्यांचे वडील( गुरु तेग बहादुर सिंग) हे गुरुनानक देव यांचे अनुयायी व शीख धर्माचे नववे गुरु होते. त्यांचा गुरुगोविंद सिंग यांच्या जीवनावर मोठा प्रभाव पडला. 

गुरुगोविंद सिंग यांच्या बालपणीचा काळ अत्यंत संघर्षमय होता. त्यांचे वडील, गुरु तेग बहादुर, दिल्ली दरबाराच्या अत्याचाराविरुद्ध लढत असताना शहीद झाले. या घटनेने त्यांना प्रचंड दु:ख झाले, पण त्या दु:खातूनच त्यांनी जीवनाचा नवा दृष्टिकोन आत्मसात केला. त्यांनी उच्च विचार, सशक्त नेतृत्व, आणि धार्मिक निष्ठेच्या मूल्यांना आपल्या जीवनात प्राधान्य दिले.

गुरुगोविंद सिंग यांनी शीख धर्माच्या शिकवणीला एक नविन रचना व आकार देवून धर्माचे पुनरुत्थान केले व धर्माच्या मूलतत्त्वांना सशक्त बनवले. त्यांनी १६९९ मध्ये आनंदपूर साहिब येथे खालसा पंथाची स्थापना केली. 'खालसा' म्हणजे 'शुद्ध' लोक, जे सत्याच्या मार्गावर चालतात. खालसा पंथाची स्थापना करताना त्यांनी 'पाँच प्यारे' यांना सामिल करून, शस्त्र धारण करणे, साधना आणि बलिदान यांचे महत्त्व प्रतिपादन केले. यामुळे शीख समाजाने केवळ धार्मिक तत्त्वज्ञानच नाही, तर शौर्य आणि स्वाभिमान देखील आत्मसात केला. खालसा पंथाची स्थापना करताना त्यांनी शीख धर्मातील गुरुपरंपरा बंद केली व 'ग्रंथसाहेब' या त्यांच्या पवित्र ग्रंथासच यापुढे गुरुस्थानी मानून त्याची अखंड उपासना करण्याचे शीख बांधवांना आवाहन केले.

गुरुगोविंद सिंग यांचे जीवन कर्मयोगाने भरले होते. त्यांना शौर्याचे प्रतीक म्हणून देखील ओळखले जाते. भारतीय उपखंडात मुघल साम्राज्याच्या अत्याचारांविरोधात गुरुगोविंद सिंग यांनी आयुष्यभर संघर्ष केला व शीख समाजाचे रक्षण केले. गुरुगोविंद सिंग यांचे शौर्य फक्त युद्ध क्षेत्रातच नव्हे, तर धार्मिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात देखील प्रसिद्ध आहे. त्यांनी 'कविता' आणि 'भक्ति' यांना प्रोत्साहन दिले. त्यांचे 'बचन' किंवा 'शिकवण' नेहमीच समाजाच्या कल्याणासाठी होती. त्यांनी 'वाणी' आणि 'शब्द' यांचे महत्व सांगितले, जे शीख धर्माचे केंद्रीय तत्त्व आहे. त्यांचे 'जपजी साहिब', 'जूप साहिब', 'दस्म ग्रंथ' आणि अन्य ग्रंथ हे सिख धर्माच्या शाश्वत तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक आहेत.

गुरुगोविंद सिंग यांनी 'राजधर्म' आणि 'धर्मरक्षा' यांच्यात समतोल साधून शस्त्र आणि धर्म यांचा संगम साधला. त्यांच्या शिकवणीमुळे शीख बांधव धर्म, समाज आणि राष्ट्राच्या रक्षणासाठी सजग आणि सशक्त झाले. शीख धर्माला सशक्त आणि आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी गुरुगोविंद सिंग यांनी 'शीख किव्हा' किंवा 'शीख पंथ' ची संकल्पना दिली. त्यांचे उपदेश आणि शिकवण हे सर्व समाजासाठी प्रासंगिक ठरले, त्यात 'धर्मनिष्ठा', 'समाजसेवा', 'स्वतंत्रता' आणि 'शौर्य' यांचा समावेश होता. त्यांनी प्रत्येक शीख बांधवाला स्वतःच्या उन्नतीचा मार्ग शोधण्याचे आणि जीवनात सच्चेपण, बलिदान व धर्म यांचे महत्त्व प्रतिपादन करून त्यांचे निष्ठेने पालन करण्याचे आवाहन केले.

खालसा पंथाची स्थापना करणारे गुरु गोविंद सिंग हे त्यांच्या ज्ञान आणि लष्करी सामर्थ्यासाठी खुप प्रसिध्द होते. त्यांना संस्कृत, फारसी, पंजाब आणि अरबी भाषाही अवगत होत्या. ते स्वत: लेखकही होते व त्यांच्या हयातीत त्यांनी अनेक पुस्तकांची रचना केली होती. याशिवाय धनुष्यबाण, तलवार, भाला आदि शस्त्रे वापरण्यात त्यांना निपुणता होती. त्यामुळे त्यांना 'संत शिपाई' असेही संबोधले जात होते. 

गुरु गोविंद सिंग यांची तीन लग्ने झाली होती व त्यांना चार मुले होती. मुघलांच्या अत्याचाराविरुद्ध लढताना त्यांची दोन मुले बाबा अजित सिंग व बाबा जुझार सिंग चमकोरच्या युद्धात वीरगतीस प्राप्त झाले आणि बाबा जोरावर सिंग व बाबा फतेह सिंग या लहान बालकांना सरहंद्दच्या नवाबाने भिंतीत चिरून ठार मारले. 

गुरु गोविंद सिंग यांचा मृत्यू ७ ऑक्टोबर १७०८ रोजी नांदेड़ (महाराष्ट्र) येथील हदीस सरायमध्ये झाला.

मुघल शासक बहादुर शाह जफरच्या एका सेनापतीने गुरु गोविंद सिंग यांचेवर हल्ला घडवून आणला. वेळीच मिळालेल्या उपचारांमुळे या हल्ल्यातून ते वाचले परंतु त्यानंतर काही दिवसातच त्यांचा मृत्यू झाला. शीख पंथाला मार्गदर्शन करणारे गुरु म्हणजे 'दस्मे गुरु' (गुरु गोविंद सिंग) यांच्या कार्यांचे महत्त्व अजूनही मोठे आहे, आणि त्यांनी शीख समाजाला सामूहिक संघटन, समानता, धर्मनिष्ठा आणि शौर्याची शिकवण दिली. त्यांच्या संघर्षमय जीवनामुळे सिख धर्माला एक नवे वळण मिळाले आणि त्यामुळे समस्त शीख समाजात सशक्तता आणि आत्मनिर्भरता निर्माण झाली. त्यांच्या शिकवणीमुळे लाखो लोकांना प्रेरणा मिळाली व आजही त्यांच्या विचारांचे महत्त्व कमी झालेले नाही. धर्म, शौर्य, आणि सत्याच्या मार्गावर राहून एक उत्कृष्ट जीवन जगता येते ही त्यांच्या जीवनातून शिकता येण्यासारखी सर्वात मोठी गोष्ट आहे.

गुरुगोविंद सिंग यांचे जीवन आणि कार्य हे शीख धर्माच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे पर्व आहे. शीख धर्माच्या परंपरेनुसार पौष शुक्ल सप्तमी या दिवशी गुरुगोविंद सिंग यांचा जन्मदिवस 'प्रकाश पर्व' म्हणून साजरा केला जातो. त्यानुसार गुरुगोविंद सिंग यांचा जन्मदिवस यावर्षी पौष शुक्ल सप्तमीचे दिवशी म्हणजेच दिनांक 6 जानेवारी 2025 या दिवशी साजरा केला जातो आहे. आज त्यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांच्या कार्याचे स्मरण करून, त्यांची शिकवण आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करणे हाच त्यांच्या महान कार्याचा गौरव ठरेल.

✍️ दिलीप राजाराम कुलकर्णी.

नाशिक : 7391940438